INTUITIVNA SINTETIČKA GEOMETRIJA

― uz Palindrom: slike i objekte Damira Sobote

Apstraktno slikarstvo u Hrvatskoj ima dugu i bogatu tradiciju, pogotovo od perioda nakon Drugog svetskog rata ― pedesetih, šezdesetih, pa i ranih sedamdesetih godina prošlog stoleća, duboko obeleženih, između ostalog, aktivnošću grupe EXAT 51 i Novih tendencija, međunarodnog umetničko-naučnog pokreta s jednim od središta u Zagrebu i Jugoslaviji. Nije preterana odavno uvrežena procena da upravo tada, u tom razdoblju, apstraktna likovna i plastična paradigma postaje dominantna u vizuelnom jeziku državnog nivoa, zbog brojnih razloga među kojima su neki bili i politički (u smislu poslovičnog jugoslovenskog udaljavanja od estetskih nazora socijalističkog realizma zbog političkog razilaženja sa Sovjetskim Savezom, glavnim svetskim nosiocem takve kulturne paradigme), što, naravno, ne umanjuje regionalnu revolucionarnost i međunarodnu relevantnost postignuća umetnika raznih izvorišta u okvirima apstraktnog likovnog jezika, bio on geometrijski ili ekspresivni (da ponovim tek najjednostavniju, školsku podelu apstraktne umetnosti). Svakako, autorski nazori poneseni naprednom idejom o ujedinjenju svih likovnih umetnosti radi ostvarenja jednog od temeljnih ciljeva visokog modernizma internacionalnog stila ― konstruisanja uređaja za kultivisanje svakodnevnice i poboljšanje života dostupnih svima (od gradova, zgrada i stanova do nameštaja, upotrebnih i umetničkih predmeta i poruka) ― apstraktnu paradigmu postavili su mnogo šire od slikarstva, prema skulpturi, instalaciji, ambijentu, spomeničkoj plastici, urbanizmu, itd; no slika je svejedno ostala inspirativna tabula rasa i za iskušavanje koncepata koji će u svoj svojoj punoći zaživeti drugde, i za rešavanje problema imanentnih primarno mediju slikarstva. Imajući to na umu, zanimljivo je relativno recentno stanje (unazad, ipak, desetak godina), tokom kojeg je slikarstvo u Hrvatskoj nesumnjivo iskusilo novi, veliki zamah, otkrivši i par autora svetskog ranga, ali gotovo potpuno izvan opisane apstraktne tradicije, ponajviše u sferi figurativnog, pre narativnog nego realističnog slikarstva, dok se autori mlađe generacije koji dosledno istražuju apstraktne jezike, a dosad su ostvarili određenu afirmaciju, mogu nabrojati na prste jedne ruke. Među njima je i protagonista ove priče, Damir Sobota.

Sobotine rane radove primetio sam još dok je, kao student, u podrumu Likovne akademije u Zagrebu štampao svoje apstraktne grafičke serije suzdržanog kolorita (koji je kasnije eksplodirao), koje su već tada privlačile pažnju smelošću i sigurnošću kompozicije, te uopšte jasnom potrebom umetnika da se upusti što dublje u posvećeno i predano istraživanje problema odnosa likovnih elemenata, izražajnih sredstava, materijala i slike kao takve u kontekstu apstraktne provenijencije. Snažnu doslednost svog temeljnog estetskog opredeljenja zadržao je sve do danas. Logično i prirodno te, rekao bih, itekako samouvereno razvijao je svoje stvaralačke manevre i postupke, koji su ga od slike i (uslovno rečeno) asamblaža doveli do kolaža, medija koji istražuje već duže vreme na način prilično originalan, način kakav, uprkos impresivnim i vizuelno svakako privlačnim konačnim rezultatima, ponajveći naglasak stavlja na sam stvaralački postupak, a ne na završni proizvod: kolaž-sliku, koliko god dorađena i uravnotežena bila. Baš je to ono što Soboti sada daje podsticajnu, izdvojenu poziciju na likovnoj sceni: on je vizuelno nesumnjivo izuzetno pismen i izgrađen autor, koji međutim svakoj novoj seriji (a sve njegove serije imaju određeno čvrsto uporište i mogu se smatrati skladnim, pomno osmišljenim celinama) pristupa s principijelno konceptualnim pitanjem: šta ako…? Njegov respekt prema samom mediju slike, prema slici-kolažu kao predmetu nije upitan, ali unutar njegovog okvira i odabranog oblikovnog horizonta, Sobota na površini suvereno eksperimentiše, pa ako je nužno i ne probija, neprekidno je širi (naravno, ne doslovno, nego na tragu usvojenih estetskih spoznaja). Premda naoko primarno precizno, a mnogi će pogrešno pretpostaviti ― matematički predviđeno (što dovoljno govori o umetnikovoj veštini oblikovanja kompleksnih kompozicija) ― Sobotino slikarstvo za mene je visoko meditativno, neretko čak i hipnotičko; što omogućava dobre paralele sa, na primer, savremenom elektronskom muzikom, čiji bi se fenomen zapravo mogao argumentovati u svetlu najvećeg umetničkog sadruga aktuelne apstrakcije: lišena želje za pripovedanjem, za gradnjom bilo kakvih grčevitih narativa, oba „žanra” svoje medije (muziku i slikarstvo) u određenoj meri iznova oslobađaju, pre svih prioriteta odraza ili prikaza, koji su u novije vreme počeli možda i previše da ih opterećuju. Kako bilo da bilo, sagledano samo po sebi, Sobotino slikarstvo (ili kolažiranje) i više je nego dovoljno slojevito da nudi mogućnost novih i svežih tumačenja i interpretacija, nezavisno od toga što je gotovo potpuno lišeno simbolizma ili bilo kakvih referenci izvan samog medija.

Da, gotovo potpuno. Jer, upravo je aktuelna izložba, „Palindrom: slike i objekti”, u tom smislu svojevrsni namerni izuzetak. Postavka u Umetničkom prostoru U10 sastoji se od triptiha, diptiha, kao i od objekata (na samostalno izrađenim postamentima), čiji su zajednički imenitelji motiv vaze, koji je tek blaga oblikovna odrednica više ili manje prepoznatljiva u svim kompozicijama (i dvodimenzionalnim i trodimenzionalnim, pri čemu su i objekti u principu plohe, ali dvostrane, dok im makar minimalna dubina daje neizbežnu treću dimenziju); te postupak oblikovanja kompozicija prema kojem je cela nova serija i nazvana. Palindrom, naime, jeste „antički naziv za izreku, riječ, dio teksta, rečenicu ili stih koji čitani od početka prema kraju ili obrnuto glase jednako” (prema online izdanju Hrvatske enciklopedije); pojam je danas najprisutniji u enigmatici gde se koristi i manje raširena hrvatska reč obrtaljka. Pojam palindroma kao označitelja novih autorovih kompozicija ne treba shvatiti doslovno ― ne radi se, naravno, o tome da su one iste ako se posmatraju odozgo prema dole (ili obrnuto), ili pak s leva na desno (tj. obrnuto), nego je posredi upravo proces obrtanja, variranja, premetanja, premeštanja i sl., odabranih likovnih elemenata, koji su katkad potpuno apstraktni, krajnje geometrijski, a ponekad prizivaju floralne motive prirodnog okoliša ili, ređe, motive okoliša izgrađenog radom ljudskih ruku i mašina. Celine su ipak sasvim apstraktne, a nije nevažno istaknuti da su svi kolaži triptisi koji, mada su trećine logično pridodate jedne drugima (tj. trećima) prema principu puzzle-a, potencijalno mogu dobro da funkcionišu i u drugim kombinacijama, što pokazuje da je umetnik predvideo praktično beskonačne mogućnosti varijacija ne samo na nivou pojedinih kolaža, nego i čitave serije. Međutim, kao što je ranije naglašeno, nije tek ishod rada ono što začuđuje pažljivog promatrača, već postupak koji ipak nije vidljiv na prvi pogled, dapače dobro je skriven (slučajno ili namerno?), pa je za njegovo otkriće možda i neophodno ući u razgovor s autorom, uložiti dodatni trud za puno razumevanje njegovih polazišta i namera. Jer, ključ je u tome što Sobota svoje kolaže ne planira unapred, osim u najopštijim okvirima (kao što je odabir forme triptiha), ne proizvodi skice i ne iskušava kompozicije pre nego što se „baci na površinu”, pa je interesantno primetiti da njegov postupak, iako dominantno geometrijski, poseduje mnogo od intuicije apstraktnih ekspresionista, mada su mu ciljevi skroz drugačiji, u suštini suprotni. Poučno je promisliti koliki je nivo (ob)likovne sigurnosti i (samo)kontrole potreban da bi se do te mere razrađene kompozicije stvaralo „iz ruke”, ne rezanjem pa lepljenjem komadića papira jedan na drugi, već obrnuto, postupnim izrezivanjem iz više slojeva papira zalepljenih na osnovnu površinu kolaža. Intuicija se, zaista, čini središnjim pojmom (i alatom) u promišljanju Sobotinog rada, stoga je prikladno, možda, njegovo opredeljenje proglasiti „intuitivnom geometrijom”, koja apstraktnoj umetnosti prilazi, zapravo, s bitno različite pozicije nego što su to činili učesnici pokreta i grupa spomenutih na početku teksta. Sobotin rad zato se može interpretirati i kao vrlo lična sinteza različitih tradicija apstraktnog slikarstva, od (visoko) modernog do postmodernog, od konstruktivizma, op-arta i apstraktnog ekspresionizma do analitičkog slikarstva i drugih „još novijih” tendencija koje su prevladale nakon zaključenja dugog razdoblja međunarodnog modernizma.

Naposletku, dovoljno je i reći kako je dosadašnja individualna avantura ovog osobenog autora, koji je rano shvatio šta može i želi, ujedno i jemac njegovog dugog trajanja u toku savremene hrvatske umetnosti (pa i šire, čemu svedoče njegova međunarodna izlaganja i rezidencijalni boravci), kao i najava budućih sinteza kojima će zasigurno obeležiti dalji razvoj domaćeg apstraktnog slikarstva. 

Tekst: Bojan Krištofić

Fotografije: N. Ivanović