Dodir na prvi pogled

Kako naša interakcija sa svetom postaje sve više sažeta i svedena na ravnu površinu ekrana koji držimo u ruci, „Dodir na prvi pogled” nastoji da podstakne čulo dodira i telesnog angažmana u izložbenom okruženju. Instalacija koja se ovde vidi ili, bolje rečeno, doživljava, predstavlja prvu iteraciju istraživačkog projekta Žarka Aleksića i Sini Rine-Kanto iz 2022. godine o sobama za senzornu integraciju, sa zajedničkim interesovanjem za dodir i njegovu ulogu u savremenom društvu. Od značaja dodira za sisare u procesu postajanja potpuno svesnim bićima i njihove sposobnosti da razviju strukturne i funkcionalne promene u mozgu, poznate i kao neuroplastičnost, do tehnološke revolucije i pitanja nadzora (za razliku od vida i sluha, u domenu dodira ne postoji mogućnost nadzora jer nije moguće dodirivati a da istovremeno ne budemo dodirnuti) i dominacije nad drugima, pitanja koja okružuju dodir su brojna i složena. Zaista, potrebna je detaljnija analiza uloge čula dok neumorno navigiramo svetom senzornih preopterećenja i nefokusiranog pogleda, što je dovelo do odvojenosti i otuđenja od sveta i drugih bića, dodatno pojačanih pandemijom COVID-19 i drastičnim smanjenjem fizičkog dodira.

Sobe za senzornu integraciju prvi put su razvijene 1960-ih kao terapija za decu kako bi se poboljšala njihova čula, kognitivne i emocionalne sposobnosti te im pomoglo u boljem razumevanju i obradi senzornih stimulusa. Ove sobe dizajnirane su kao posebno opremljena materijalna okruženja sa instalacijama koje se fokusiraju na svetlost, zvuk i predmete za dodirivanje. Pozitivni efekti ovih prostora su brojni: od pomoći ljudima da bolje kontrolišu svoja senzorna iskustva do smanjenja stresa, anksioznosti i preosetljivosti na određene stimuluse. Koristeći ovaj istorijski okvir kao slobodnu polaznu tačku, izložba istražuje latentni potencijal ovih prostora i redistribuciju senzornih iskustava. Ona proučava dominantne perceptivne uslove koji omogućavaju da određeni subjekti postanu vidljivi i čujni, postavljajući pitanje šta je dostojno naše pažnje i kakvu ulogu čula igraju u ovom multisenzornom razumevanju sveta.

Epistemologija čula dugo je bila predmet rasprave u filozofskim i fenomenološkim tradicijama. Tokom renesanse, pet čula su shvaćena kao hijerarhijski sistem, pri čemu je vid zauzimao najvišu poziciju, dok se dodir nalazio na najnižoj lestvici. Koncept sopstva, ega i oka kao centra sveta učvrstio se u 15. veku formalnim uvođenjem perspektive u akademsku tradiciju. Danas se vid i sluh smatraju privilegovanim društvenim čulima, dok se preostala tri smatraju arhaičnim senzornim ostacima sa isključivo privatnom funkcijom, obično potisnutom kulturnim kodovima, kako to opisuje Juhani Palasma u knjizi „Oči kože: arhitektura i čula”.¹

Međutim, u poslednje vreme dolazi do „senzornog zaokreta” u akademskim krugovima, što inspiriše umetnike da istražuju estetski potencijal nevizuelnih čula. Uloga dodira u umetničkim prostorima značajno je porasla, budući da sve više istraživanja ukazuje na njegovu socijalnu, kognitivnu, pa čak i terapijsku vrednost. Rad Majka Kelija „Soba za testiranje koja sadrži više stimulusa za koje je poznato da izazivaju radoznalost i manipulativne reakcije i ples koji uključuje pokrete izvedene iz eksperimenata Harija F. Harloua i koreografisane u maniru Marte Grejam” (1999) bavi se ulogom kontrole, obrazovanja i manipulacije u ljudskom ponašanju. U ovom radu dominiraju objekti iz igraonica, referišući na američkog psihologa Harija Harloua i njegova istraživanja afektivnog ponašanja primata, evocirajući arhitekturu i atmosferu tipičnu za sobe za senzornu integraciju.

Na izložbi „Dodir na prvi pogled”, instalacija predstavlja slobodnu simulaciju sobe za senzornu integraciju, sa specifičnim objektima dizajniranim na osnovu istraživanja koje se bavi senzornom deprivacijom i obamrlošću koju ona izaziva. Svetle boje, razigranost i oblici pozivaju posetioce da na različite načine iskuse senzorne stimuluse kroz taktilno učestvovanje i pomične, labave delove u galerijskom prostoru. Ovde zidovi i objekti u prostoru nisu samo spoljašnji, materijalni stimulusi koji prodiru u naš peripersonalni prostor, već i moćni vizuelni znaci za orijentaciju tela. Izložba aktivno nastoji da naruši ustaljenu institucionalnu hijerarhiju čula oslanjajući se na višestruke strategije multisenzornog učenja. Cilj je angažovanje tri čula: taktilnog, vestibularnog i proprioceptivnog, i njihove međusobne interakcije. Propriocepcija je telesna senzacija koja prenosi informacije iz našeg tela do mozga, zahvaljujući specijalizovanim senzorima u mišićima i tetivama. Međutim, propriocepcija ne može mozgu preneti informacije o ukupnoj orijentaciji tela u odnosu na gravitaciju (uspravno, horizontalno, nagnuto). Za to koristimo drugo telesno čulo, vestibularno, koje, poput sluha, zavisi od specijalizovanih receptora u unutrašnjem uhu.

Izložbu podržavaju Culture Moves Europe, Ambasada Finske u Beogradu, Univerzitet u Beču i Austrijski kulturni forum u Beogradu.

¹Juhani Pallasmaa, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Inc, 1996.